اسباب نزول قرآنآیـات نـازل شده در هر مناسبتی، به همان حادثه و مناسبت نظر داردآن حادثه و مناسبت را شأن نزول می‌نامند. فهرست مندرجات۲ - بیان نمونه ۳ - دشواری شناخت اسباب نزول ۴ - پیشگامان جمع آوری اسباب النزول ۵ - فرق سبب نزول وشان نزول ۶ - تنزیل و تاویل ۷ - استفاده فقها ۷.۱ - نمونه اول ۷.۲ - نمونه دوم ۸ - راه یافتن به اسباب نزول ۹ - منابع اسباب النزول ۱۰ - راه کارهای شناخت اسباب النزول ۱۰.۱ - بررسی سندی ۱۰.۲ - تواتر و استفاظه در نقل ۱۰.۳ - ابهام زدایی قطعی ۱۱ - حضور ناقل سبب ۱۲ - پانویس ۱۳ - منبع ۱ - اهمین شناخت شان نزولدر اهمیت شناخت اسباب نزول یا شان نزول باید گفت : همان گونه که می‌دانیم قرآن، تدریجی و در مـنـاسـبت‌های مختلف نازل شده است بر حسب اقتضا اگرحادثه‌ای پیش می‌آمد یا مسلمانان دچار مشکلی می‌شدند، یک یا چند آیه و احیانایک سوره برای رفع مشکل نازل می‌گردید پر واضح اسـت کـه آیـات نـازل شده در هرمناسبتی، به همان حادثه و مناسبت نظر دارد پس اگر ابهام یا‌اشـکـالـی در لـفـظ یـامعنای آیه پدید آید، با شناخت آن حادثه یا پیش آمد، رفع اشکال می‌کرد در نـتـیـجـه برای دانستن معنا و تفسیر کامل هر آیه، باید به شان نزول آن رجوع کرد تا کاملاموضوع روشن شود پس شان نزول می‌تواند قرینه‌ای باشد تا دلالت آیه را تکمیل کند و بدون آن، دلالت آیه نـاقص می‌ماند. ۲ - بیان نمونهمثلا در مورد آیه «ان الصفا والمروة من شعائر الله فمن حج البیت او اعتمر فلا جناح علیه ان یطوف بهما»اشکال شده است که سعی میان دو کوه صفا و مروه در حج و عمره از [[ ارکان ]] است، چرا به لفظ (لاجناح)جناح معرب گناه است. تعبیر شده است؟ معنای ظاهری آیه چنین است : گناهی نیست که میان آن دو کوه سعی نمایید این عبارت جواز را می‌رساند نه وجوب را ولی با مراجعه به شان نزول آیه روشن می‌شود که این عبارت برای رفع توهم گـنـاه آمـده است، زیرا پس از صلح حدیبیه درسال ششم هجری مقرر شد که پیامبر اکرم (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) و صحابه سال بعد برای انجام مراسم عمره به مکه مشرف شوند و در این قرار داد چنین آمده بود که به مدت سه روز مشرکان بت‌های خود را از اطراف بیت و هم چنین از روی کوه صفا و مروه بردارند تـا مسلمانان آزادانه مراسم طواف و سعی را انجام دهند پس از گذشت سه روز بت‌ها برگردانده شـد بـرخـی از مـسـلمانان به عللی هنوز مراسم سعی را انجام نداده بودند و با بازگرداندن بت‌ها، چـنـیـن گمان بردند که با وجود بت‌ها، سعی میان صفا و مروه گناه است آیه مذکور نازل شد تا مـسلمانان از سعی خودداری نکنند، زیرا اساسا سعی از شعائر الهی است و وجود بت‌ها امر عارضی اسـت و بـه آن زیـان نـمـی رساند لذا مفهوم این آیه با مراجعه به شان نزول کاملا واضح و روشن می‌شود و مساله جواز یا وجوب سعی در کار نیست، بلکه صرفا (دفع توهم منع) است یعنی با وجود بت‌ها منعی از انجام سعی نیست پس شناخت اسباب نزول نقش اساسی در فهم و پی بردن به معانی بسیاری از آیات ایفا می‌کند. ۳ - دشواری شناخت اسباب نزولراه شـناخت و پی بردن به اسباب نزول بسی دشوار است، زیرا پیشینیان در این زمینه مطلب قابل تـوجـهـی ثبت و ضبط نکرده‌اند، جز اندکی که کاملا چاره سازنیست شاید یکی از علل عدم ضبط دقیق این بود که خود به وضع آشنا بودند ودیگر نیازی نمی‌دیدند که معلومات و مشاهدات خود را بـه عنوان سند برای آینده ثبت کنند بعدها روایاتی در این زمینه فراهم شد که بیش تر دارای ضعف سند و غیرقابل اعتماد بوده و احیانا اعمال غرض در کار وجود داشته است به ویژه در دوران تاریک حکومت بنی امیه که از روی غرض ورزی، آیات بی شماری با تنظیم شان نزول‌های ساختگی، طبق دل خـواه تفسیر و تاویل شده است از امام احمدبن حنبل دراین باره نقل شده: (سه چیز اصل و پایه درسـتـی نـدارد: روایـاتی که درباره جنگ‌های صدر اسلام ثبت شده، روایاتی که درباره فتنه‌های آخرالزمان گفته شده و روایاتی که درباره تفسیر و تاویل قرآن آورده‌اند.) امام بدرالدین زرکشی از بـرخی محققین نقل می‌کند: (مقصود بیشترین روایات در این باره قابل اعتماد نیست، نه این که هـمـه آن هـا قـابـل اعتماد نباشند.) ۴ - پیشگامان جمع آوری اسباب النزولمعروفترین کسی که در این باره روایاتی جمع آوری کرده است، ابوالحسن علی بن احمد واحدی نیشابوری (متوفای۴۶۸) است که جلال الدین سیوطی (مـتـوفای۹۱۱) بر او خرده گرفته و می‌گوید که درفراهم کردن روایات ضعیف همت گماشته، صـحیح و سقیم را به هم آمیخته وبیشتر روایات خود را از طریق کلبی از ابی صالح از ابن عباس آورده اسـت کـه جـدا واهـی و ضـعـیف است. [۵]
لباب النقول در حاشیه جلالین، ج۱، ص۱۱.
سپس خود سیوطی در این زمینه رساله‌ای نـگـاشـتـه بـه نام لباب النقول (برگزیده‌های منقول) که خود نیز در انتخاب روایات ازروایت‌های ضعیف، مصون نمانده است مثلا درباره آیه «وان عاقبتم فعاقبوا بمثل ما عوقبتم به ولئن صبرتم لهو خیر للصابرین واصبر وما صبرک الا بالله ولا تحزن علیهم ولا تک فی ضیق مما یمکرون ان الله مع الذین اتقوا والذین هم محسنون»۱۲۸ نوشته است که پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) آن گاه که بر سر نـعـش حمزه ایستاد و او را بدان حالت زار یافت ،فرمود: (لامثلن بسبعین منهم مکانک، هرآینه با هـفـتـاد نفر از آنان (قریش) همان کنم که با تو کردند ـ بریدن گوش و بینی و پاره کردن شکم) آن گاه جبرئیل این آیات رانازل نمود و او را از این کار منع کرد. [۷]
لباب النقول در حاشیه جلالین، ج۱، ص۲۱۳.
در حالی که سوره نحل از سوره های مکی است سال‌ها پیش از جنگ احد که در مدینه در سال چهارم هجرت اتفاق افتاد، نازل شده است به علاوه از مقام پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) که تربیت شده آیین اسلام است و همواره عدل و انصاف را در زنـدگـی خـود پیش گرفته، کاملا به دور است که چنین اندیشه ناعادلانه‌ای را به خود راه دهـد آری آیـات فـوق در مکه موقعی که مسلمانان مورد شکنجه کفار بودند نازل شد که هرگز تجاوز نکنید و بهتر است شکیبا باشید. ۵ - فرق سبب نزول وشان نزولسبب نزول یا شان نزول. چـه فـرقی میان این دو عبارت وجود دارد؟ بیشتر مفسرین فرقی میان این دوقایل نشده‌اند و هر مـنـاسـبـتـی را کـه ایجاب کرده است آیه یا آیه‌هایی نازل شود، گاه سبب نزول و گاه شان نزول گفته‌اند در صورتی که میان این دو عبارت فرق است، ازاین جهت که شان نزول اعم از سبب نزول اسـت هرگاه به مناسبت جریانی درباره شخص و یا حادثه ای، خواه در گذشته یا حال یا آینده و یا دربـاره فـرض احکام، آیه یاآیاتی نازل شود همه این موارد را شان نزول آن آیات می‌گویند، مثلا مـی گـویـنـد کـه فـلان آیـه درباره عصمت انبیا یا عصمت ملائکه یا حضرت ابراهیم یا نوح یا آدم نازل شده است که تمامی این‌ها را شان نزول آیه می‌گویند اما سبب نزول، حادثه یاپیش آمدی است کـه مـتـعـاقـب آن، آیـه یا آیاتی نازل شده باشد و به عبارت دیگر آن پیش آمد باعث و موجب نزول گردیده باشد لذا سبب، اخص است و شان اعم. ۶ - تنزیل و تاویلدر اصـطلاح سلف، تنزیل بر مورد نزول گفته می‌شود این مورد می‌تواند یک واقعه خاص باشد که آن واقـعـه سبب نزول آیه شده است ولی تاویل مفهوم عامی است که از آیه برداشت می‌شود و قابل انـطـباق بر جریانات مشابه است در برخی تعابیر به این دو اصطلاح ظهر و بطن نیز گفته می‌شود کـه ظـهـر همان تنزیل و بطن همان تاویل است، زیرا ظاهر آیه همان مورد نزول را می‌رساند و در بـطن آیه مفهوم گسترده تری نهفته است. فضیل بن یسار درباره حدیث معروف (مافی القرآن آیة الا ولها ظهر و بطن) که از پیامبر اکرم (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) نقل شده است، از امام صادق (علیه‌السّلام) سؤال کردحضرت در جـواب فـرمـود: (ظهره تنزیله و بطنه تاویله، منه ما قد مضی و منه مالم یکن، یجری کما تجری الـشمس و القمر، ظهر همان مورد نزول آیه است وبطن تاویل آن( که موارد قابل انطباق را شـامل می‌شود) برخی در گذشته اتفاق افتاده و برخی هنوز نیامده است قرآن( پیوسته زنده و جـاویـد و قابل بهره گیری است و)مانند آفتاب و ماه در جریان است) در حدیث دیگر می‌فرماید: (ظـهـر القرآن الذین نزل فیهم و بطنه الذین عملوا بمثل اعمالهم،ظهر، کسانی را در بر مـی گـیـرد کـه آیه درباره آنان نازل شده است و بطن کسانی را شامل می‌شود که کرداری مانند کردارآنان داشته باشند). ۷ - استفاده فقهافقها و دانش مندان اسلامی با توجه به سبب و شان نزول و ظهر و بطن آیات، قاعده‌ای را به دست آورده انـد و بـا تـمـسک به آن قاعده، احکام را استنباط می‌کنندآن قاعده عبارت است از: (العبرة بعموم اللفظ لا بخصوص المورد، اعتبار به گستردگی لفظ است، نه خصوصیت مورد) یعنی یک فـقـیه دانا و توانا باید خصوصیات مورد راکنار بگذارد و از جنبه‌های عمومی لفظ بهره بگیرد البته جـنبه‌های خصوصی برای فهم دلالت کلام مفید است، ولی انحصار را نمی‌رساند، زیرا احکام الهی پـیـوسـتـه هـمگانی بوده و در همه زمان‌ها جریان دارند اینک دو نمونه از آیات را می‌آوریم که در روایات، جنبه کلی آن بررسی شده و مورد استفاده قرار گرفته است : ۷.۱ - نمونه اولدر سوره بقره چنین آمده است : «ولله المشرق والمغرب فاینما تولوا فثم وجه الله ان الله واسع علیم» ایـن آیـه از آیاتی است که دارای ظهر و بطن (تنزیل و تاویل) است که با راه نـمایی امام معصوم جنبه عمومی آن روشن شده است این آیه در ظاهر با آیاتی که ایجاب می‌کند حـتـمـا رو بـه کعبه نماز بخوانید منافات دارد، ولی با مراجعه به شان نزول، این تنافی بر طرف می‌شود. شان نزول آیه چنین است: یهودیان به مسلمانان اعتراض می‌کردند که اگر نمازگزاردن به سوی بیت المقدس حق است، آن گونه که تا کنون عمل می‌شد پس تحویل آن به سوی کعبه باطل است و اگـر رو به سوی کعبه نماز خواندن حق است، پس بطلان آن چه تا کنون خوانده شده است ثابت مـی شـود خـداونـد درایـن آیـه جواب می‌دهد که هر دو کار حق بوده و هست زیرا اصل نماز، یک حـقـیـقـت ثابت است ولی رو به سوی کعبه یا بیت المقدس، یک امر اعتباری محض است که برای ایجاد وحدت در صفوف نمازگزاران به آن دستور داده شده است به هر کجا که رو کنی خداهست و رو بـه خـدا‌ایـستاده‌ای پس رو به مشرق نمازگزاردن به جهت قرار داشتن کعبه (مکه) در شرق مدینه و رو به مغرب نماز خواندن به دلیل قرار داشتن بیت المقدس در غرب مدینه همگی از آن خداست و روبه خداست خداوند درتنگنای جهت خاص قرار نگرفته است: «ان الله واسع علیم». در روایـات، از‌ایـن آیـه استفاده دیگری نیز شده است و آن این که می‌توان نمازهای مستحبی را در حـالـت سـواره بـه هر سویی که در حرکت است به جای آورد این بطن آیه است که با فهم معصومین (علیه‌السّلام) بدان رهنمون شده‌ایم. ۷.۲ - نمونه دومدر سوره جن می‌خوانیم: «وان المساجد لله فلا تدعوا مع الله احدا» مساجد، یا جـمـع مسجد به معنای معبد و جایگاه عبادت است که معنای آیه بر این فرض چنین می‌شود: مـسـاجـد از آن خـداسـت و کسی را با خدانخوانید یا جمع مسجد (مصدر میمی) یعنی عبادت و پـرسـتش است، یعنی پرستش جز خدا را نشاید و در مقام عبادت کسی را با خدا نام نبرید بر هر دو فـرض، ظـاهـر آیه از شریک قرار دادن در مقام عبادت منع می‌کند ولی طبق روایت صحیحی که دردسـت داریـم مـعـنـای دیـگری نیز از آیه استنباط می‌شود که مسجد را شامل (ما یسجدبه) ( مواضع سجود ) گرفته است گروهی از مفسرین، مانند سعید بن جبیر و زجاج و فرا گفته‌اند: مـسـاجـد شـامـل مـواضع سجود (اعضای سبعه در حال سجود) نیزمی شود که این مواضع از آن خداست و خداوند آن‌ها را به انسان ارزانی داشته است و نباید برای دیگری به کار گرفت. از امام محمد تقی (علیه‌السّلام) نیز همین تاویل به این صورت آمده که در مورد موضع قطع دست دزدی در حـضـور خلیفه عباسی، معتصم بالله، سؤالی مطرح شد هر کس به فراخور حال خود سخنی گفت آن گاه امام (علیه‌السّلام) فرمود: (از بن انگشتان) از مدرک این فتوی از امام سؤال شد فرمود: (کف دست یـکـی از مـواضع هفت گانه در حال سجود است و از آن خداست و نباید قطع شود زیرا عقوبت سارق باید بر چیزی واقع شود که از آن خود اوست. ۸ - راه یافتن به اسباب نزولچـون اسـباب نزول از راه نقل روایت به دست می‌آید و متاسفانه وقایع و حوادث در گذشته ضبط نـمـی شد، بنابراین غالب روایات منقول چندان منابع قابل اعتمادی نیستند، جز اندکی که بیش تر آن‌ها ضعیف السند یا متعارض و متهافت است واحدی در اسباب النزول می‌گوید: ( جایز نباشد در اسـباب نزول آیات چیزی گفته شود، مگرآن که روایت صحیح و قابل اعتمادی در دست باشد و از کـسـانی روایت شده باشدکه خود شاهد حوادث اتفاق افتاده آن زمان بوده باشند نه آن که از روی حدس وگـفـتـه هـای بـی اساس، سخنی گفته باشند) سپس از ابن عباس روایت می‌کند که پیامبراکرم (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) فرمود: (از نقل حدیث بپرهیزید مگر بدان علم و شناخت صحیح داشته باشید، زیـرا هر کس بر من و قرآن دروغی ببندد، جایگاه خود را در آتش فراهم ساخته است.) لذا سلف صالح از هرگونه سخن درباره قرآن خودداری می‌کردند محمد بن سیرین می‌گوید: (از عبیده، یـکـی از سـرشناسان تابعین، درباره تفسیر آیه‌ای از قرآن پرسشی نمودم گفت: رفتند کسانی که مـی دانـسـتـنـد در چه جهت قرآن نازل شده است) یعنی علم به اسباب النزول داشته‌اند واحدی مـی گـویـد: (در این زمان بسیارند کسانی که در این زمینه دروغ پردازی‌های فراوانی دارند، لذا بـرای رسـیـدن بـه حـقـایـق قـرآن باید راه احتیاط را پیمود) سخن امام احمد بن حنبل درایـن باره گذشت : (ثلاثة لا اصل لها: المغازی و الفتن و التفسیر) جلال الدین سیوطی،با تمام تـوانـی کـه در این زمینه‌ها دارد، نتوانسته است بیش از ۲۵۰ حدیث مسند،اعم از صحیح و سقیم جـمع آوری کند، [۱۷]
سیوطی، جلال الدین، الاتقان فی علوم القرآن، ج۴، ص۲۵۷-۲۱۴.
ولی خوشبختانه در مکتب اهل بیت (علیهم‌السّلام) روایات فراوانی است که به گونه صـحـیح از طرق ایشان به دست مارسیده است و تا به حال بیش از چهار هزار روایت در این زمینه جمع آوری شده است. این روایات به وسیله جناب آقای برهان جمع آوری شده است و در ده مجلد آماده چاپ است ۹ - منابع اسباب النزولمنابعی که امروزه در دست داریم و برای دستیابی به اسباب نزول مورد استفاده قرار می‌گیرند تا حـدودی قـابـل اطمینانند مانند جامع البیان طبری، الدرالمنثور سیوطی، مجمع البیان طبرسی، تبیان شیخ طوسی و علاوه برآن‌ها کتاب‌هایی نیزبه طور خاص درباره اسباب نزول نگاشته شده است، مانند اسباب النزول واحدی و لباب النقول سیوطی . ۱۰ - راه کارهای شناخت اسباب النزولالبته در این نوشته‌ها صحیح و سقیم در هم آمیخته و بایستی باکمال دقت در آن‌ها نگریست تشخیص درست از نادرست، مخصوصا در موارد تعارض، به یکی از راه‌های زیر امکان دارد: ۱۰.۱ - بررسی سندیباید سند روایت، به ویژه آخرین کسی که روایت به او منتهی می‌شود مورد اطمینان باشد یعنی یا معصوم باشد یا صحابی مورد اطمینان، مانند عبدالله بن مسعود و ابی بن کعب و ابن عباس که در کار قـرآن سـررشـتـه داشـتـه و مـوردقـبول امت بوده‌اند و یا از تابعین عالی قدر باشد، مانند مجاهد، سعید بن جبیر و سعید بن مسیب کـه هـرگـز از خـود چـیزی نمی‌ساختند و انگیزه دروغ پردازی نداشته‌اند. ۱۰.۲ - تواتر و استفاظه در نقلبـایـد تواتر یا استفاضه (کثرت نقل) روایات ثابت شده باشد، گرچه با الفاظ مختلف ولی مضمونا مـتـحـد باشند و در صورت اختلاف در مضمون، قابل جمع باشند در این صورت اطمینان حاصل مـی شـود کـه خـبـر مذکور صحیح است، مانندروایاتی که درباره تحویل قبله و اسباب نزول آیات مربوط وارد شده است. ۱۰.۳ - ابهام زدایی قطعیباید روایاتی که درباره سبب نزول آیات وارد شده است، به طور قطعی اشکال را حل و ابهام را رفع کـند که این خود شاهد صدق آن حدیث خواهد بود، گرچه ازلحاظ سند به اصطلاح علم الحدیث روایت صحیح یا حسن نباشد بیشتر وقایع تاریخی از همین قبیل هستند که با ارتباط دادن چند واقعه تاریخی به صحت یک جریانی پی می‌بریم و آن را می‌پذیریم وگرنه از راه صحت اسناد امکان پذیرش نیست در مورد آیه (نسئ) مطلب از همین قرار است. در سوره توبه آمده است : «انما النسیء زیادة فی الکفر یضل به الذین کفروا یحلونه عاما ویحرمونه عاما لیواطئوا عدة ما حرم الله فیحلوا ما حرم الله زین لهم سوء اعمالهم والله لا یهدی القوم الکافرین» ،نسئ(جابه جا کردن و تاخیر ماه‌های حرام )فزونی در کفر (مشرکان) است که با آن، کـافـران گـم راه مـی شـونـد یک سال آن را حلال وسال دیگر آن را حرام می‌کنند تا به مقدار ماه‌هایی که خداوند حرام کرده موافق سازند( و عدد چهار ماه به پندارشان تکمیل گردد) و به این ترتیب آن چه را خدا حرام کرده، حلال گردانند اعمال زشتشان در نظرشان زیبا جلوه داده شده و خداوندگروه کافران را هدایت نمی‌کند. جنگ در ماه‌های حرام ممنوع بود و دلیل آن، برای به وجود آمدن امنیت درمسیر رفت و آمد عرب کـه از دورتـرین نقاط جزیره برای حج در سه ماه ذوالقعده، ذوالحجه و محرم و در ماه رجب برای ادای عمره به مکه سفر می‌کردند،بوده است ولی زورگویان قبایل عرب هرگاه در آستانه پیروزی بـر قـبـیـله دیگر قرارمی گرفتند و احیانا یکی از ماه‌های حرام پیش می‌آمد، جای آن ماه را با ماه دیگرعوض می‌کردند مثلا می‌گفتند فعلا ماه رجب را از جای خود برمی داریم و ماه شعبان را جلو مـی آوریـم و بـا‌ایـن تـوجـیـه به جنگ خود ادامه می‌دادند و در احکام الهی و سنت جاری تصرف می‌کردند این شیوه ناپسند در سال نهم هجری به کلی ممنوع شد. بنابراین آن چه در سبب نـزول آیـه آمده است با جملات آیه تطبیق می‌کند و قرائن و شواهد هم مطلب را تایید می‌کند و از معنای آیه هم رفع ابهام می‌کند، گرچه از نظر سند قوی نباشد موارد دیگر را می‌توان بر اساس این قاعده تبیین نمود. ۱۱ - حضور ناقل سببآیـا شرط است ناقل سبب نزول خود شاهد حادثه باشد؟ بیشتر علما حضورناقل اول سبب نزول را شرط کرده‌اند تا سند روایت از خود واقعه منقطع نباشد، وسند تا وی نیز متصل بوده باشد واحدی می‌گوید: (لا یحل القول فی اسباب النزول الا بالروایة و السماع ممن شاهدوا التنزیل و وقفوا علی الاسباب و بحثوا عن علمها) [۲۰]
اسباب النزول، ص۴.
ولی دیگران علم قطعی ناقل را به سبب نزول کافی می‌دانند و حـضـوراو را در حـادثـه شـرط نـمـی دانـنـد حاکم نیشابوری در علم الحدیث گفته است : (اگـرصحابی‌ای که زمان وحی و نزول قرآن را درک کرده است بگوید: آیه کذا در حادثه کذا نازل شـد، ایـن کـلام بـه مـنـزلـه حدیث مسند اسـت یـعـنی حدیث، منقول از پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) تلقی مـی شود) این قول صحیح‌تر به نظر می‌رسد، زیرا حضور ناقل با فرض قاطع بودن، عادل بودن و صادق بودن او در گفتار خود، شرط نیست وصرفا وثاقت و درستی و مورد اعتماد بودن او مورد نظر است به همین دلیل روایات منقول از ائمه اطهار (علیهم‌السّلام) درباره قرآن برای ما اطمینان بخش است و مورد پذیرش قرار می‌گیرد.۱۲ - پانویس
۱۳ - منبعسایت اندیشه قم، برگرفته از مقاله«اسباب نزول قرآن». |